H. Antonius Abtkerk Terheijden ( 1401 – heden)

Op 11 november 1400 kwam er toestemming om in Terheijden een bijkerk te bouwen van de H. Mariakerk in Breda. Op een hoger gelegen terrein tussen Ter Heijde en Schimmer (de huidige Bergen) begon men in 1400 met de bouw van de bijkerk en in juni 1401 werd de kerk plechtig ingewijd door de wijbisschop van Luik. De kerk kreeg dezelfde naam als die in Breda, dus dat werd H. Mariakerk. 

In 1619 kwam de deken op visitatie in de Mariakapel van Terheijden en zag daar blijkbaar zoveel beelden en relieken van de H. Antonius Abt dat hij er vanuit ging dat de kerk was toegewijd aan de H. Antonius Abt en deze verkeerde inschatting is nooit meer gecorrigeerd. Vanaf dat jaar geldt niet Maria als patrones van de kerk, maar is Antonius Abt de patroon van de kerk. Op 13 september 1633 wordt Terheijden een zelfstandige parochie en de H. Antonius Abt wordt nog eens bevestigd als de patroon van de kerk.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog had de omgeving van Terheijden jarenlang te lijden van oorlogsperikelen: wisselende bezettingen, vernielingen, plunderingen, etc. Ook de kerk ontkomt niet aan de oorlogstoestanden. In 1648 kwam met de Vrede van Munster een eind aan de 80-jarige oorlog.
Op 21 juni 1648 was de laatste katholieke eredienst in de kerk waarna de kerk overging in handen van de protestanten. Maar begraven van zowel katholieken als protestanten in de kerk als op het kerkhof is altijd mogelijk gebleven. De katholieke eredienst gebeurt in zogenaamde schuurkerken.

Door de komst van de Fransen in 1795 moest de protestantse minderheid (177) de H. Antonius Abtkerk weer overdragen aan de katholieke meerderheid (1025), dit gebeurt wel met tegenzin, op 10 november 1801, na 2 jaar onderhandelen.
Het interieur van de kerk werd vanaf 1801 geleidelijk aan weer helemaal ingericht voor de katholieke eredienst. Ook kwam er een nieuwe tegelvloer, die al de grafzerken verving die in de kerk lagen.

Plattegrond van het kerkgebouw van de H. Antonius Abt

A = veronderstelde ligging van de eerste kerk/kapel uit 1400-1401
B = toren , gebouwd in de 15e eeuw. Onder de toren bevindt zich de ingang van “zaal de Abt”
C = Priesterkoor, gebouwd in de periode 1508 – 1526
D = Dwarspand met noordertransept (No) en zuidertransept (Zu), gebouwd in de periode 1508-1526
E = Zijbeuken en middenschip gebouwd in de periode 1542 -1546
Na al deze bovengenoemde fases in de bouw staat er in Terheijden een gotische kruisbasiliek met ingebouwde toren.
F = Sacristie uit 1878
G = Noorderportaal in 1878 tot stand gekomen, nu Mariakapel en ingang van de verkleinde kerk.

Grote restauratie, 1876-1879, onder leiding van Pierre Cuypers (1827-1921)
De stompe toren kreeg een houten verhoging met daarboven een spits met twaalf dakkapellen.
De ingang in de toren werd vernieuwd en er kwam ook een ingang in het noordertransept van de kerk. De huidige sacristie kwam tot stand. In een groot deel van de kerk werd het houten tongewelf vervangen door stenen kruisgewelven. Alle daken werden vernieuwd en er kwam een nieuw Angelustorentje.

Exterieur en interieur van de kerk na de grote restauratie.

Kerkbrand 1922

Op 26 oktober werden er werkzaamheden verricht aan het dak van de kerk vanwege stormschade.
De brand was ontstaan door onoplettendheid bij het werken met een benzine-soldeerbout en het vuur werd aangewakkerd door een felle oostenwind.
Herstel van de kerk bleek mogelijk en in 1923 werd de kerk weer plechtig in gebruik genomen.
Het interieur had nu nog meer kleur gekregen dan na de grote restauratie.

Tweede Wereldoorlog

In 1943 worden de drie klokken uit de toren gehaald en wordt de toren door de Duitsers als wachtpost gebruikt, hierdoor krijgt de toren in 1944 de nodige geallieerde voltreffers te verduren.
De Duitsers trekken zich terug, maar de toren wordt niet opgeblazen, zoals op andere plaatsen wel gebeurde.

Gotische schoonheid herleeft in 1958

De H. Antonius Abtkerk haalt in 1958 veel Nederlandse kranten.
De binnenkant van de kerk wordt drastisch veranderd: terug naar de staat van eeuwen geleden.
De zeer kleurrijke tegels van na de brand werden verwijderd en de muurschilderingen verdwenen onder een grijswitte pleisterlaag, het Maria-altaar en Antonius-altaar verdwenen uit de transepten, en zij vielen net als de opbouw van het hoogaltaar en de communiebanken onder de slopershamer.
De kerk werd helemaal in gereedheid gebracht voor de vernieuwde liturgie waarbij de priester met het gezicht naar de mensen voorging in de vieringen waarbij dan ook nog het Latijn plaatsmaakte voor het Nederlands.

Kleinere kerkruimte en wand in de kerk

Later in de jaren negentig krijgt de kerk toch weer meer kleur en komen er neogotische altaar-retabels en in 2018 komen het Maria-altaar en Antonius-altaar weer terug. Er wordt ook een WOK-groep opgericht, de Werkgroep Onderhoud Kerk, een groep vrijwilligers die allerhande herstelwerkzaamheden aan de kerk verricht. In 1979 en 2003 wordt er aan de buitenkant van het kerkgebouw het nodige restauratiewerk verricht en in 2018 wordt er een wand in de kerk geplaatst waardoor er een kleinere kerkruimte ontstaat, waarbij ook het kerkinterieur er heel anders komt uit te zien.
De ruimte aan de andere kant van de wand wordt gebruikt voor sociaal-culturele activiteiten en deze draagt de naam zaal “de Abt”.
In 2019 wordt gestart met de restauratie van de toren. Bij al deze activiteiten speelt de Stichting Behoud Antonius Abt Terheijden (SBAAT) een belangrijke rol.